Mundur Kawalerii Narodowej stał się wzorem dla innych formacji polskiej jazdy w okresie późniejszym m.in. kawalerii Legionów gen. Jana Henryka Dąbrowskiego, a także w okresie Księstwa Warszawskiego i później Królestwa Polskiego. 

To Kawaleria Narodowa dała początek nowoczesnemu wizerunkowi polskiej jazdy – ułanom i szwoleżerom. Powstanie Kawalerii Narodowej było wynikiem reformy mającej na celu podniesienie wartości bojowej jazdy narodowego autoramentu, składającej się dotąd z chorągwi husarskich i pancernych. Formacje te miały anachroniczną strukturę i nikłą wartość bojową, czego dowiodła Wielka Wojna Północna 1700-1721, czy też Konfederacja Barska.

Pierwsze próby reform polskiej kawalerii znajdującej się po epoce saskiej w stanie zapaści, zapoczątkowano wraz z panowaniem Stanisława Augusta Poniatowskiego. Głównym postulatem było w pierwszym okresie dążenie do przekształcenia polskiej kawalerii na wzór zachodnioeuropejski.

Pierwszą istotną reformą było powołanie przez Sejm Delegacyjny (1773-1776) Brygad Kawalerii Narodowej. Aby osiągnąć przewidzianą etatem liczbę 96 chorągwi, należało do istniejących faktycznie 85 chorągwi husarskich i pancernych dodać jedenaście kolejnych. Departament Wojskowy polecił skompletować osiem chorągwi i utworzyć trzy nowe.

Początkowo utworzono brygady Kawalerii Narodowej w Koronie i na Litwie, powołując trzy brygady Ukraińskie – jedną Wielkopolską i dwie Litewskie, związane z podziałem na chorągwie, niemniej nadal zwyczajowo rozróżniało się chorągwie pancerne i husarskie. Podział ten obowiązywał też początkowo w mundurach, dopiero pierwsze przepisy ujednolicające ukazały się w 1785 (już po konfederacji barskiej).

Ze starej organizacji polskiej jazdy zachował się też podział na towarzyszy i pocztowych, co widoczne było nie tylko w umundurowaniu. W stosunku do wcześniejszych struktur należy zwrócić uwagę, że wraz z tą zmianą pojawiają się w jednostkach jazdy sztaby.

Do jesieni 1789 roku sztab brygad składały się z brygadiera, vicebrygadiera, kwatermistrza, audytora i adiutanta. Nowo uchwalony etat poszerzał sztab brygady o trzech majorów i adiutanta. Zgodnie z prawem ustanowionym 9 października 1789 roku brygadier, vicebrygadier i major mieli być wybierani przez króla spośród przedstawionych mu przez Komisję Wojskową w połowie osób zgodnie ze starszeństwem i zdatnością ze służby czynnej i w połowie spośród rotmistrzów z kawalerii narodowej i rodaków wracających ze służby zagranicznej. Pozostałych oficerów sztabu fortragował brygadier. Zachowano natomiast przestarzały już system zaciągu towarzyskiego i prerogatyw szlacheckich żołnierzy w ramach oddziałów.

Z istotnych reform początkowego okresu Sejmu Czteroletniego, postulowano zwiększenie liczebności chorągwi z 34 do 150 ludzi, co też z czasem nastąpiło. Zachowano natomiast, mimo licznych bojów o to i postulatów zmiany, podział na towarzyszy przytomnych i towarzyszy sowitych. Ci pierwsi służyli osobiście w jednostce, ci drudzy przysyłali zastępcę.

W momencie, gdy środowiskom reformatorskim nie udało się tego systemu całkowicie zlikwidować, przeforsowano jego osłabienie od strony ekonomicznej, tzn. zmniejszono żołd wypłacany towarzyszom sowitym, tak żeby zlikwidować dochodowość tej instytucji. W ten sposób, gdy nie udało się bezpośrednio, starano się, niejako pośrednio, wyeliminować ten rodzaj synekur obciążających w całej armii właśnie głównie kawalerię narodową.

Skład chorągwi kawalerii narodowej po pierwszych reformach Sejmu Czteroletniego (ok. 1790 r.):

– rotmistrz (tytularny)

– 3 oficerów (porucznik, podporucznik, chorąży)

– 5 namiestników

– 64 towarzyszy

– 8 podoficerów

– 2 trębaczy

– 64 szeregowych

– 3 żołnierzy niefrontowych (felczer, kowal, siodlarz)

Chorągiew była jednostką bardziej administracyjną, natomiast szwadron był jej bojowym odpowiednikiem. Szwadron liczył 146 głów i dzielił się na 4 cugi i 64 roty. Dwa szwadrony tworzyły dywizję (dywizjon). Dwie dywizje batalion (dowodzony przez majora), zaś trzy bataliony brygadę. Podstawową formą walki była walka na białą broń. Spieszenie, zakładające użycie broni palnej, dozwolone było w walce w terenie trudnym, przy obronie bądź atakowaniu wiosek i obszarów zabudowanych.

Kolejne karty historii Kawalerii Narodowej dopisali ułani i szwoleżerowie.

Opr. Przemysław Walewski

Warto przeczytać:

BRYGADA I KAWALERII NARODOWEJ – Arsenał 1717-1831 (arsenal.org.pl)